Na samym początku musimy poświęcić kilka zdań na temat wychowania i otoczenia, w którym dorastał Mazepa. To pozwoli nam zrozumieć jego mentalność i wartości, jakimi kierował się w życiu. Iwan Mazepa był nowym typem Kozaka-szlachcica, który wyewoluował po powstaniu Chmielnickiego. Urodził się we wsi Mazepińce w drobnoszlacheckiej rodzinie Mazepów-Kołodyńskich. Mazepa nie miał nic wspólnego z Siczą Zaporoską i dzikim stepowym życiem kozackim. Był przedstawicielem nowej elity kozackiej rekrutującej się z drobnoszlacheckich ruskich prawosławnych intelektualistów. W latach 50. XVII Mazepa trafił na dwór Jana II Kazimierza. Król, który chętnie przyjmował ruską młodzież, zadbał o jego edukację i wychowanie. Mazepa podobnie jak dzieci magnackie studiował za granicą, uczył się języków i obserwował Europę. Wróciwszy do Rzplitej, ostatni Waza na polskim tronie powierzał mu różne misje dyplomatyczne. Mazepa posłował m.in. do hetmanów kozackich Iwana Wyhowskiego i Pawła Tetery, którego informował o nadaniu mu buławy wojska zaporoskiego.

Będąc już na Ukrainie, Mazepa związał się z prawobrzeżnym hetmanem Piotrem Doroszenką. Został on pisarzem generalnym w jego sztabie. Kariera Mazepy przypadła na czas, kiedy Kozaczyzna podzielona była na pro polskie (a następnie pro tureckie) Prawobrzeże oraz pro moskiewskie Lewobrzeże. Podczas jednego z poselstw na Krym Mazepa został schwytany przez lewobrzeżnego hetmana Iwana Samojłowicza. Przebywając na Lewobrzeżu, Mazepa zaczął piąć się po szczeblach kariery na dworze pro moskiewskiego hetmana. W końcu w 1687 Mazepa zajął miejsce Samojłowicza i zaczął okres 22-letnich rządów na Ukrainie Lewobrzeżnej.

Pierwszą kwestią, jaka zraziła Kozaków do Iwana Mazepy była jego magnacka mentalność oraz przepych, jakim się otaczał. Miało to także swoje dobre strony. Mazepa był prawdziwym mecenasem sztuki i przedstawicielem tzw. baroku ukraińskiego. Fundował budowle sakralne, a także inwestował w edukację. Mazepa jednak przez cały okres swoich rządów reprezentował mentalność typową dla szlachcica Rzeczpospolitej. Odwoływał się do szlacheckich wolności znanych państwu polsko-litewskiemu i pielęgnował jego kulturę polityczną. Nie byłoby może w tym nic złego, ponieważ nawet Kozacy lewobrzeżni, mimo że od ponad 30 lat znajdowali się pod carskim butem, nie akceptowali moskiewskich “porządków”, jakie wprowadzali carscy wojewodowie. Z rozrzewnieniem wspominali czasy Rzeczpospolitej oraz prawa i przywileje, jakie gwaranowali wojsku zaporoskiemu polscy królowie. Poza tym dla Kozaków “Lach” był wrogiem, ale “swoim” wrogiem, reprezentującym ten sam krąg kulturowy. Moskale paradoksalnie byli dla Kozaków kimś obcym. Mazepa tworzył jednak nową arystokrację kozacką, która była hermetyczna i zamknięta dla biedniejszych mołojców. Hetman powoływał do życia nowe stanowiska na swoim dworze, oddając je jednocześnie członkom swojej rodziny. Mazepa ze starzyzny generalnej wojska zaporoskiego stworzył kozacką magnaterię, w jeszcze większym stopniu niż Bohdan Chmielnicki, co bardzo nie podobało się mieszkańcom Ukrainy Lewobrzeżnej. W czasach Mazepy wróciła znienawidzona pańszczyzna oraz inne powinności, którymi obciążono chłopów i biednych Kozaków. Zaporożcy widzieli w tym najgorsze czasy rządów polskiej magnaterii z lat 1638-1648 (część ludzi nadal pamiętała te czasy, a młodsi znali je z opowiadań). Kto był wierny hetmanowi, mógł liczyć na nadanie wielkich latyfundiów oraz majątków ziemskich. Przepaść, jaką tworzył Mazepa między nim a swoim poddanymi spowodowała, że Kozacy traktowali go jako kogoś obcego i nazywali “Lachem”.

To, co raziło i odpychało Kozaków od postaci Mazepy, było jego duże bogactwo, którym demonstracyjnie się chwalił. Dyplomaci europejscy odwiedzający dwór hetmana w Baturynie wskazywali na przepych i magnackie obyczaje, które na nim panowały. Sam Mazepa miał nawet tytuł księcia Świętego Cesarstwa Rzymskiego oraz był kawalerem Orderu Orła Białego i św. Andrzeja. W prostym skądinąd świecie kozackim były to kolejne “ozdobniki” kojarzące się ze znienawidzonymi lackimi panami. Życie osobiste Mazepy również było źródłem jego niepopularności. Hetman znany był z licznych miłostek i romansów, wliczając w to romans z jego chrześnicą, co budziło oburzenie wśród kozackiej społeczności.

Mazepa z jednej strony budował zamknięty krąg starszyzny wojska zaporoskiego, czerpiąc ze wzorców magnaterii polskiej, a z drugiej strony był osobą niemal bezgranicznie wierną carowi. Za czasów Mazepy lewobrzeżne wojsko zaporoskie wykorzystywane było przez cara w kampaniach przeciwko Turcji. W 1689 r. Kozacy wzięli udział nieudanej wyprawie Wasyla Golicyna na Krym, a następnie w walkach o Azow. Kampanie te przyniosły Kozakom bardzo duże straty. Mazepa jednak nic sobie z tego nie robił i nadal oferował Piotrowi I usługi swoich wojsk. Hetman bardzo często nie brał jednak udziału w wyprawach wojennych. W świecie kozackim osobiste uczestnictwo “bat’ka hetmana” w wojnie było czymś, co wzmacniało więzi i zaufanie między nim, a poddanymi. Nic tak nie zbliżało do siebie Kozaków, jak wojna. Mazepa nie był jednak zainteresowany wojaczką i poświęcał się pomnażaniu swojego majątku.

Postawa Mazepy z czasów jego hetmaństwa spowodowała, że gdy w 1708 r. otwarcie wystąpił przeciwko carowi, wiążąc się ze Szwedami, nie miał siły przebicia wśród Kozaków. Hetman obiecywał królowi Szwecji tysiące szabel kozackich, a swoim poddanym niepodległe państwo. Celów tych Mazepa nie zrealizował. Do obozu pod Połtawą Mazepa przyprowadził Szwedom lichy korpus kozacki, a jego ziemie były w tym czasie wycinane i palone przez wojska carskie. Po przegranej przez Szwedów bitwie pod Połtawą Mazepa udał się na emigrację do mołdawskich Benderów, gdzie zmarł 2 października 1709. Nie zdołał on wywalczyć niepodległego państwa kozackiego i stał się ostatnim hetmanem kozackim, który miał takowe ambicje i możliwości. Mimo swej niepopularności za życia Mazepa już od XIX w. stał się symbolem i ikoną rodzącej się nowoczesnej ukraińskiej tożsamości narodowej. W Rosji natomiast postać hetmana jest symbolem zdrady i zaprzaństwa. Dzieło Mazepy kontynuowali w XX w. Pawło Skoropadski i Symon Petlura, którzy walcząc z bolszewikami, tworzyli zręby niepodległego Państwa Ukraińskiego.

Bibliografia:

Jakowenko N., Historia Ukrainy do 1795 r., Kraków 2011.

Serczyk W.A., Połtawa 1709, Warszawa 2004.

Wagner M., Iwan Mazepa (1639-1709), [w:] Hetmani zaporoscy w służbie króla i Rzeczpospolitej, red. P. Kroll, M. Nagielski, M. Wagner, Zabrze-Tarnowskie Góry 2010.